Patchwork IBA Parkstad - Auteur Statement
Uitgesproken op 01.09.2022, Kerkrade NL

Geachte dames en heren.

Het is mij een waar genoegen vandaag ‘Patchwork IBA Parkstad’, het eindboek van de 13e Internationale Bauausstellung, te presenteren.

1. TOTSTANDKOMING

Een Internationale Bauaustellung creëert een in tijd, ruimte en thema begrensd speelveld. Op een vooraf geformuleerde probleemstelling worden antwoorden gezocht door een combinatie van concrete projecten, curatorische begeleiding en een afsluitend Expojaar dat de resultaten voor een breder publiek zichtbaar maakt. De buitengewone toestand bestaat daarin dat projecten in een zekere thematische samenhang gekozen en uitgevoerd worden.

Toen directeur Mathea Severeijns mij begin 2020 vroeg of ik het eindboek van IBA Parkstad wilde maken, vond ik dat een eervolle vraag. Internationale Bauausstellungen bestaan in Duitsland al meer dan 120 jaar en genieten een ijzersterke reputatie als het gaat om stedelijke ontwikkeling en het aanpakken van gebiedseigen uitdagingen. Parkstad is pionier van de internationalisering van het IBA-format. Het is de eerste editie die volledig buiten Duitsland plaatsvindt en het heeft daarmee de internationalisering van het IBA-format een duw gegeven. Inmiddels zijn er initiatieven in Luxemburg, Frankrijk maar ook Warschau en zelfs buiten Europa, in Melbourne en Afrika. De traditie wil dat iedere IBA afsluit met een publicatie en IBA Parkstad sluit vandaag aan bij die traditie.

Op het moment dat Mathea mij die vraag stelde, had ze meer vertrouwen in mijn kunnen dan dat ik dat zelf had. Onze 12-jarige zoon Julian was drie maanden ervoor, op vier november 2019, plotsklaps overleden aan een hersenbloeding. Nogal wiedes dat het antwoord voor mij niet eenduidig was. Nog los van mijn persoonlijke situatie, schept het schrijven van het eindboek van een Internationale Bauastellung een grote verantwoordelijkheid. Bovendien, in tegenstelling tot mijn eerste boek De Antistad, was ik me bewust dat ik bij het maken van dit boek van doen had met allerlei belangen, meningen en opvattingen. Ik was immers al eerder, vanaf 2012 tot aan de opening van IBA Parkstad op 27 en 28 juni 2014, betrokken geweest bij IBA Parkstad, als lid van het IBA prae-team. Het thuisfront twijfelde echter geen moment en trok me over de streep.

Een andere reden die me over de streep trok was de aanpak die Mathea Severeijns voor de laatste fase van IBA Parkstad voorstelde. Ze durfde het aan IBA Parkstad open te stellen, door te onderzoeken hoe betrokkenen, projectleiders, oud-bestuurders, ambtenaren IBA hadden ervaren. Die open houding -waarmee ze zich kwetsbaar opstelde - je kunt de uitkomst immers niet vooraf bepalen - vond ik krachtig en was voor mij als onderzoeker een essentiële voorwaarde om tot een boek te komen dat uitstijgt boven het concept van projectencatalogus of verslag met misschien wat te grote scheut regiobranding. Want, wie schiet daar nu iets mee op.

Dus ik zei ja en ging aan de slag. Met als voorwaarde dat ik, terwijl ik werkte aan het eindboek, meedraaide met andere projecten van IBA Parkstad, om zo door te dringen tot in de haarvaten van de werking van het IBA-format in Parkstad.

INSTEEK2. INSTEEK

Als resultaat zag ik een patchwork voor me, waarbij een diversiteit aan perspectieven voeding geeft aan een dialoog over de toekomst van Parkstad. Wat kunnen we leren? Wat zegt de wijze waarop IBA Parkstad is gelopen over de samenwerking in Parkstad, en tussen Parkstad en Limburg, tussen Parkstad en Nederland of Duitsland?
Team Academy startte de dialoog, onder door meer dan 30 personen te interviewen. Met een deel van deze mensen is een spiegelsessie gehouden, waarin de bevindingen en inzichten van de interviews worden voorgelegd, om te verifiëren of het herkenbaar is. Verder leek het me zinvol een academisch en artistiek perspectief toe te voegen. Daarover later meer.

De voorgestelde aanpak gaf mij enige garantie dat het eindresultaat geen compromis zou worden, een soort middengrijs, zoals het mengen van teveel soorten verf een bruinige, grijze ondefinieerbare tint tot gevolg heeft. Parkstad is gebaat bij een scherp boek dat voeding geeft aan het nadenken over de toekomst. Waar, hopelijk, niet iedereen het eens is met alles hetgeen er te lezen valt. Niet verwonderlijk dat ook binnen IBA intern, tussen mij en de IBA-experten en ook met andere betrokkenen scherpe discussies zijn gevoerd over sommige keuzes.
Met die aanpak benaderde ik uitgever nai010 in Rotterdam. Nederland kent geen boek over het fenomeen van de Internationale Bauaustellung. Ik ben geen architect, maar op veel architecten van mijn en andere generatie’s hebben IBA Berlijn in 1987 en IBA Emscher Park in 1999 een diepe indruk achtergelaten. Nai010 uitgevers had interesse en ik er trots op dat zij het boek hebben willen uitgeven. Maar liefst in drie talen, waarvan er twee, Nederlands en Engels, in de boekhandel komen te liggen. De Duitse editie is bedoeld voor de Duitse IBA-gerelateerde netwerken. Daarmee komt het tegemoet aan de internationalisering van het IBA-format.

3. INGREDIENTEN

Ik wil kort stilstaan bij het boek, bij zijn essentiële ingrediënten.

Allereerst. Het is van belang Parkstad te duiden, als stad, als stedelijk gebied, omdat het deels moeilijk vergelijkbaar is met andere stedelijke metropoolgebieden. De kijk op Parkstad moet helder zijn, voordat je kunt uitleggen waarom IBA als instrument heeft gedaan wat het heeft gedaan. Als regiopolis, een polycentrische regiopolis, bestaande uit meerdere kernen, heeft het andere uitdagingen en kwaliteiten dan een metropolis. Vergelijkingen met andere IBA’s zijn daarom niet zinvol, er is geen template voor een IBA. Behalve misschien met IBA Emscher Park in het Ruhrgebied, maar dat is dan weer een paar maten groter.

Een tweede ingredient gaat over de historie en toekomst van het instrument. Voor vakgenoten is het IBA-format weliswaar een bekend fenomeen, maar heel veel mensen in Nederland en Parkstad zijn er onbekend mee. Het feit dat er voor het eerst in de historie IBA’s tegelijkertijd plaatsvinden, heeft mij de mogelijkheid gegeven tot uitwisseling en te spiegelen met andere IBA’s. Daar heb ik gretig gebruik van gemaakt, getuige één van de essays.

Het derde ingredient ligt voor de hand, de projectcatalogus, een selectie van projecten, door fotograaf Philip Driessen vastgelegd.

U ziet hier een kleine selectie:
- De Nieuwe Nor
- Religieus Erfgoed: o.m. Cultuurhuis Landgraaf - Vie
- De Watertoren in Schimmert
- De Wilhelminaberg
- Het gemeentehuis in Heerlen en gebiedsontwikkeling Thull
- Kasteel Etzenrade

Het vierde ingredient is de Futuredeal. Hoe gaan we verder? Hoe ziet de Park Stad van morgen er uit? Welke lessen en tegenstellingen trekken we uit tien jaar IBA? Geven we ontwerp en kwaliteit de ruimte die het nodig heeft, ook in de toekomst?
Ik presenteer in dit onderdeel een kleine symfonie aan Unvollendete, niet binnen de IBA-periode volbrachte projecten die de komende jaren gerealiseerd gaan worden. Doe Iets is de boodschap van dit ingredient, neem mee wat goed was en ga niet terug naar hoe het was.

Dames en Heren, als gezond tegenwicht tegen al teveel ratio loopt er dwars door het boek een gevoelslaag. Hoe ziet die Park Stad er uit?Met een artistieke blik geeft deze laag een karakterschets van de Park Stad, van Parkstedelingen en de historische verbinding met de nabijgelegen Euregio.
Dat laatste wordt prachtig in beeld gebracht door het beeldessay ‘Lint van Halden’, waarin van Maasmechelen tot Düren de mijnsteenafvalbergen - Halden of Terrils - in het landschap zijn vastgelegd in één aaneengeschakeld panorama. ‘Parkstad Inside’ is een ander beeldessay, samengesteld door fotograaf Chris Keulen, die tussen 2015 en 2017 via een fotowedstrijd duizenden foto’s ontving van hobbyfotografen uit Parkstad, van alle leeftijden en van alle sociale lagen. Het geeft een inkijk in het leven van Parkstedelingen, in hun eigen stad, een Parkstad Inside.

Perry Schrijvers tenslotte maakte prachtige beelden bij de ‘intermezzi’, ietwat persoonlijke geschreven portretten, van Ruud Helmink. Als dwarsdoorsnede dat IBA Parkstad voor alles mensenwerk is worden een oud-bestuurder (nu docent) een ambtenaar uit Voerendaal, een ondernemer op een mijnsteenberg, een architect die eigenlijk muzikant is en een landschapsarchitect die behalve New York nu ook Parkstad op zijn cv mag zetten. Een academisch perspectief bieden de drie essays van respectievelijk landschapsarchitect Dirk Sijmons , professor Martin Prominski van de Universität Hannover en emeritus professor Arnold Reijndorp over klimaatverandering, biodiversiteit en de ontwikkeling van de regiopolis. Een bijzonder vierde essay is geschreven door Harm Tilman in samenwerking met het College van Rijksbouwmeester en adviseurs, de Bundesstiftung Baukultur en vertegenwoordigers van het Duitse bundesministerium voor bouwen, met als doel vanuit Duitsland te reflecteren op de Nederlandse aanpak en vanuit Nederland te reflecteren op het Duitse instrument. Op 19 mei 2022 vond de afsluitende ontmoeting plaats in poppodium de Nieuwe Nor tussen delegaties uit Berlijn en Den Haag met als doel een project te formuleren waarin Parkstad fungeert als laboratorium voor grensoverschrijdende samenwerking.

4. PATCHWORK

IBA Parkstad als patchwork.
Parkstad als patchwork.
Het boek als patchwork.

Patchwork IBA Parkstad.

De titel heeft zoals u hoort een meervoudige betekenis. Allereerst. Patchwork heeft betrekking op de sociaal-economische en culturele realiteit van Parkstad. Nergens in Nederland zijn de verschillen binnen een regio zo groot als in Parkstad. Het is ‘een prachtig stukje Nederland, met een on-Nederlandse ongelijkheid’, aldus een voormalige partijvoorzitter van een voormalige grote landelijke politieke partij.
Waar je in stedelijk Parkstad qua levensverwachting diep onder de Nederlandse gemiddelden zit, wordt je in landelijk Parkstad, bijvoorbeeld in Voerendaal, gemiddeld gezien ouder. Ook andere achterstanden zijn significant, op allerlei gebied. Gezondheid springt er echter uit. Niet voor niets dat de sociale component van project Vie in Kerkrade en in andere delen van Parkstad relevant is. Hier is op allerlei indicatoren een slag te slaan.

Ten tweede betekenis van Patchwork heeft betrekking op Parkstad als gebied. De afwisseling en vervlochtenheid tussen stad en land in Parkstad is groot. De littekens van de steenkoolwinning zijn overduidelijk aanwezig, ook in het landelijk gebied. Net zo goed dat de voormalige mijnsteenberg Wilhelminaberg een overblijfsel er van is, is de Mulderplas in de landelijke kern Thull, gemeente Beekdaelen dat ook.

Ten derde gaat, meer naar binnen gericht, over Patchwork als proces. In de 120-jarige historie heeft geen enkele IBA zoveel directeuren gehad als IBA Parkstad. Vijf zijn er de reveu gepaseerd en per 1 oktober start de zesde. Dat is opmerkelijk omdat richtingen, visies en opvattingen die door de verschillende directeuren werden gebezigd, soms tegenover elkaar stonden. Bijvoorbeeld. Waar de één voorstander was van een open oproep, had de ander een meer top-down benadering voor ogen. Waar de één belang hechte aan een ‘team academy’, formeerde de andere een team met voor procesmanagers. Weliswaar doet dit deels recht aan de verschillende fases van een IBA-format, maar het zegt ook iets over de werking er van in Parkstad.

5. TER AFSLUITING

IBA Parkstad is mensenwerk. Dat geldt ook voor het boek. Ik zou willen afsluiten met het bedanken van een aantal mensen.

Allereerst, ze is al eerder genoemd, Mathea Severeijns. Onze samenwerking was inhoudelijk gedreven. Ze gaf me alle ruimte om dit boek te maken. De soms pittige inhoudelijke gesprekken hebben een beter boek opgeleverd. Daarnaast wil ik uitgever nai010 bedanken, in de persoon van Marcel Witvoet. Hij kan er vandaag niet bij zijn, vanwege longcovid, een nog vaak onderschatte ziekte. Ik ben verheugd dat in zijn plaats Eelco van Welie, de directeur van nai010 uitgevers, en ik zometeen de eerste exemplaren van Patchwork IBA Parkstad uitreiken aan de gedeputeerde van Provincie Limburg Lia Roefs en de voorzitter van de AvA Roel Wever.

Ik wil verder alle IBA-collegae bedanken, maar enkelen in het bijzonder. Allereerst, Wouter Hagers die met onophoudelijk enthousiasme veel werk voor het boek heeft verzet. Dank daarvoor.
Ook Jules Beckers en Ruud Helmink van team Academy wil ik danken, de laatste ook als auteur van de intermezzi.

Verder dank ik Chris Keulen, Dear Hunter, Philip Driessen, Perry Schrijvers, Reimar Molitor, de Kostgangers, Arnold Reijndorp, René Seijben, Martin Prominski, Dirk Sijmons, vormgevers Koehorst in ’t Veld, Tamira en Klaus Tummers, redacteur Leo Reijnen, Kam3 Jeannette & Vojislav voor de Duitse vertaling, Jean Tee en Leo Reijnen voor de Engels vertaling, alle andere fotograferen, meelezers, geïnterviewden, raadgevers en iedereen die ik vergeten ben te noemen.

Dames en Heren, het schrijven van een boek neemt een hap uit je leven. Dat kan niet zonder een stabiele basis, zeker in de afgelopen drie jaar. Ik wil mijn vrouw Eva-Katrien, mijn zoons Thijmen, Julian en Abel danken voor het vertrouwen en de liefde die ik heb mogen voelen.

Afsluitend, ze zeggen wel dat je pas dan weer aan een volgend boek toe bent, als je vergeten bent hoe het is om een boek te maken. Gisteren exact zes jaar geleden presenteerde ik mijn eerste boek De Antistad. Het volgende boek, een zeer persoonlijk fotoboek, is in de maak en zal zeker niet nog eens zes jaar duren, ook al ben ik de totstandkoming van Patchwork IBA Parkstad nog niet vergeten.

Zoals iedere schrijver hoop ik dat dit boek wordt gelezen. Ik wens u allen dan ook veel leeszin, nog een fijne voortzetting van het symposium, de hartige hap en de afsluitende voorstelling van Cultura Nova.

Dank u wel voor uw aandacht.

Booklaunch in Kerkrade (NL)
1st September 2024